“35 năm trước, bản Phiêng Quái chỉ là bãi thả trâu. Rừng quá nhiều; cây dổi, cây trám, cây sấu hai ba người ôm; măng tre to bằng cái phích. Hươu, nai, hoẵng, thấy người không chạy” - bà Loan nhớ lại.
Năm 1975, bắt đầu từ 8 hộ ở các bản ven sông Nậm Rốm bị lũ lụt phải sơ tán, lập ra bản Phiêng Quái. Rồi, tiếp theo đông người ở gần rừng, “ăn” rừng nhiều lên. Mùa nương đâu đâu cũng phát cây đốt nương, tàn bay, nứa nổ, bầu trời đen xì, âm âm u u khó thở. Mùa mưa, ầm ầm ào ào, nước cùng đất đá như giặc xô xuống bản. Có hôm, bất chợt nhìn lên núi toàn một màu đỏ, sợ quá, mãi sau mới nghĩ ra là mưa “bóc ruột” núi.
Cứ như thế như thế, đến năm 1993 - 1994 thì Phiêng Quái cũng như cả xã Noong Luống, cơ bản phá xong rừng. Rừng nhà bà Loan nhận từ trước đó (năm 1989) đã xanh tốt, bỗng nhiên thành miếng mồi ngon treo trước mắt mọi người. Người tử tế thì hỏi xin cây sửa chuồng trâu, bắc cái cầu, còn lại thì rừng trời đấy cứ chặt đẵn. “Nghe tin có trộm, tôi hớt hải ngược dốc lên bảo, rừng của tôi không được lấy! Họ nói, tôi xin mấy cây có đáng là bao. Nói nữa, thì họ trừng mắt, rừng mày trồng đâu? mày chỉ nhận chứ…”. Bà Loan kể lại mà uất ức như vẫn còn nguyên.
Bà Cà Thị Loan xã Noong Luống, huyện Điện Biên bên cánh rừng gia đình nhận khoanh nuôi bảo vệ
Mệt mỏi, có lúc muốn buông xuôi. Mình không thể mười mắt, mười chân, canh trộm mãi được. Một khi những nhà xung quanh không có rừng thì họ còn lấy rừng mình? Nghĩ vậy, bà Loan bàn với bố và chồng cách bảo vệ lâu dài; hai người ủng hộ ý hay. Thuận lợi, dịp ấy Kiểm lâm huyện cũng về tuyên truyền dân bản giữ rừng; lại có ông Cà Văn Muôn (bố đẻ bà Loan, thời gian đó làm Bí thư Đảng ủy xã); chồng (làm trưởng bản) đồng lòng nên việc vận động dân bản nhận rừng khoanh nuôi bảo vệ thu được kết quả tốt. Tháng đầu có chục hộ rụt rè nhận, tháng sau thêm được vài hộ… rồi im lặng... Hỏi ra thì biết, họ nghĩ cũ kĩ - rừng là của trời đất, nhận chả hơn gì không nhận, vừa mất công vừa mất lòng nhau. Tối tối, trưa trưa, bà Loan lại đi từng nhà, gặp các bà, các chị nói điều hơn lẽ thiệt, lợi ích cao xa tương lai lâu dài. Dần dần, mọi người, một phần thấy rừng quanh bản sắp có chủ hết, một phần “chị Loan nói hay” nên chỉ chưa đầy năm sau đó rừng Phiêng Quái 100 % có chủ.
Thế là chung riêng đều được. 8 ha rừng bà Loan có hàng rào là rừng các nhà xung quanh. 87 ha của những nhà khác cũng có người… tự giác bảo vệ. Từ đây bà Loan cùng chồng con mới tạm ngơi khâu trông giữ để tu bổ chăm sóc rừng nhà.
Lại nói, những năm đầu nhận rừng (1989 - 1993) phải mệt mỏi vì chống “ngoại xâm” nên rừng nhà bà Loan không theo trật tự nào. Tuy có tu bổ chút ít, nhưng xét toàn thể thì chưa ổn, chỗ thì toàn cỏ gianh ngập đầu (cộng lại phải đến ha), chỗ thì cây dổi, cây mạch thồ lộ (tiếng Thái - cây hay dùng làm cột nhà) đang vượt lên đám bụi chó đẻ, sim mua, chỗ thì dày ri dày rít, chỗ thì thưa hểnh thưa hoảng. Cây nào to cây nào bé, là chính hay phụ… cứ mạnh thì lên, yếu thì cớm, chẳng có bàn tay nào điều khiển.
“Xong ruộng là tất cả vợ chồng con cái lên rừng... diệt cỏ gianh. Phát, rồi cuốc, lật hết rễ lên, cứ thế phơi. Nhìn cỏ gianh khô nỏ muốn đốt mà sợ cháy rừng. Làm thế ba năm liền, cỏ gianh chết hết, đất tốt làm rừng tốt lên” - bà Loan kể.
Khi tôi hỏi, làm rừng có gì khó, bà Loan bảo - rừng khoanh nuôi bảo vệ không phải mất nhiều công, nhà ít lao động vẫn nhận được. Rừng gần nhà, chỉ cần tranh thủ lúc xong việc ruộng, lên tỉa cành, phát cây bụi cần bỏ... Mình yêu quí rừng như vườn rau nhà mình thì dễ thôi. Việc nuôi rừng như thế, ai cũng có thể làm được. Nhưng hai việc khó, quan trọng như nhau, để còn rừng hay hết rừng là: bảo vệ tốt và tự mình không được bóc ngắn cắn dài”. Rồi bà Loan giải thích: “Người Thái quen sống cộng đồng, ít riêng tư, “tự nhiên” có một cánh rừng của bà Loan, tự nhiên bà Loan đổi tính… lên tận rừng xin mấy cây bằng bắp tay cũng không cho, thì tức quá. Một người kể lại, truyền miệng nhau, người tốt bỗng thành người xấu không cần biết thật giả. Làm rừng phải kiên trì, nhẫn chịu thôi… nể nang, cho một người thì nhiều người cũng muốn. Cho hôm nay thì ngày mai sẽ có kiểu xin vắng mặt. Chẳng mấy chốc rừng rỗng ruột rồi tan hoang”.
Từ tấm gương bà Loan, quanh bản không còn đất trống đồi trọc. Rừng 100 % đã có chủ và đã vượt qua giai đoạn sơ sinh non nớt. Khâu bảo vệ nhàn đi, người ngay không “xin” nữa, họ đã hiểu được rằng, rừng đây rừng kia nếu để tự nhiên thì hết sạch từ lâu. Còn kẻ gian (còn một vài người trong bản bị nghiện bị lười) vẫn lén lút ban đêm, thậm chí ban ngày lợi dụng lúc các nhà đang buổi gặt, đám cưới, lên nhà mới… lên rừng trộm vài cây mang ra phố bán. Phiêng Quái có 72 hộ, 303 người già trẻ trai gái, kẻ gian khó mà thoát được. Xưa kia, toàn bản cùng “phong trào” phá rừng, thì nay ngược lại tất cả tự giác giữ rừng - vì rừng nhà mình, thấy nó trộm nhà khác không đuổi không bắt thì mai kia nó sẽ đến “hỏi tội” rừng nhà mình.
Để giữ được rừng, rừng phát triển bền vững, theo bà Loan, các nhà phải có nền gốc đủ ăn và tinh thần cứng như đá. Nghĩa là, nhà mình bị đói rất dễ “ăn non” rừng. Cây mới bằng bắp tay, lúc giáp hạt tặc lưỡi bán đi, mua mấy yến gạo. Con vào năm học mới, bí quá lại chặt dăm cây lấy tiền mua sách vở quần áo… Như thế là bóc ngắn cắn dài, được trước mắt mất lâu dài. Muốn vậy… khó quá cũng phải cắn răng chịu đựng vượt qua. Bí quá thì vay họ hàng, dân bản, thậm chí vay lãi cũng được miễn sao giữ rừng. Nó thêm tuổi thì người thêm tiền.
Thực tế, rừng nhà bà Loan dù đã 25 tuổi (tính từ khi nhận khoanh nuôi bảo vệ) nhưng khai thác rất ít. Bà Loan kể: “25 năm tôi mới cho động rừng 4 lần - Lần hai con trai, hai con rể làm nhà. Dù cây làm cột kèo được rồi nhưng không bán bao giờ, chỉ khi có việc lớn, tôi xin phép kiểm lâm huyện, bảo lâm xã đàng hoàng mới chặt. Làm rừng phải biết quên đi năm năm, mười năm”.
Dân bản có rừng, bà Loan yêu quí rừng nên tự nhiên tất yếu truyền ý thức trách nhiệm bảo vệ rừng sang hết các nhà. Trong các cuộc họp bản (bà Loan là trưởng bản), sau khi nói nhanh chuyện diệt trừ sâu bệnh, bón phân đạm cho lúa… bao giờ mọi người cũng nói rừng. Người lo lắng bảo, mùa khô này cấm ai đốt nương; người bảo xin huyện thêm kiểm lâm về vì dạo này thấy liên tục kẻ lạ vào bản; người bàn cách giữ gìn, nhân giống cây trám trắng đang mọc tự nhiên ở rừng bản… Bà Loan lắng nghe xong, rồi cùng mọi người bàn bạc. Bà nói bản mình đoàn kết cùng nhau làm ruộng làm ao làm rừng, trông giữ của nhà khác như của nhà mình thì sẽ tốt. Rừng cho người nhiều thứ: Gỗ làm nhà, nếu mua mấy trăm triệu một nếp, làm nông sao có đủ tiền? Bản mình cuối nguồn, nước kênh Nậm Rốm khó vào ruộng, bao năm nay không có rừng Phiêng Quái thì khe cạn, người chết đói… Vậy tất cả phải tự giác và biết cách bảo vệ rừng. Với vài người nghiện lấy trộm thì cảnh giác, nó lấy phải mang đi bán, trăm người làm sao nó thoát được. Giữ rừng lâu dài là phải có kế hoạch làm ăn, ruộng ao lấy cái ăn hàng ngày để nuôi rừng, rồi sau này rừng cho mình gấp trăm gấp nghìn. Bản phải biết nghe lời kiểm lâm, nhất là phòng cháy chữa cháy. Cố gắng không đốt nương lúc gió, khi đốt phải báo cho nhà xung quanh để trông lửa…
Cách tuyên truyền chăm sóc bảo vệ rừng của bà Loan đơn giản như thế, nhưng rất hiệu quả, dân bản nghe hơn nhiều kiểu hội nghị bàn ghế, micro, máy chiếu.
Mươi năm nay, Phiêng Quái là bản điển hình về rừng khoanh nuôi bảo vệ của xã Noong Luống, của huyện Điện Biên. Vào Phiêng Quái, khách xa sẽ lập tức thích ngay những cánh rừng xanh mát nối nhau lên lưng trời. Người Phiêng Quái tự hào và biết ơn bà Cà Thị Loan, người phụ nữ vượt lên hoàn cảnh gia đình (chồng mất 2003, một tay chèo chống nuôi năm con ăn học trưởng thành; làm trưởng bản, ủy viên hội đồng nhân dân xã) đem rừng về cho mọi nhà.
Bài, ảnh: Du An